همان گونه كه در این نوشته خواهیم دید، چگونگی پیدایش صنعت چاپ- با آن كه غربی ها آن را به نام خود می دانند- چندان آشكار

و بدیهی نیست، اما به گفته ای باید كشور چین را مبدأ آغاز چاپ دانست. در ایران نیز ظهور صنعت چاپ و ورود چاپخانه، به دورانی بیش از صد سال بازمی گردد. برخی چاپ در ایران را به دوران مغول مربوط می دانند. با این حال، صنعت چاپ به شكل جدید به دوره قاجار بازمی گردد. مقاله ای كه می خوانید، نگاهی است به این موضوعات و تحول و تطور چاپ و چاپخانه در تاریخ.
قبل از اختراع چاپ، كتاب ها را با دست تكثیر می كردند. در آتن، اسكندریه و روم، عده ای از نسّاخان، شاهكارهای ادبی را استنساخ می كردند و این كار در سراسر قرون وسطی ادامه داشت. كتاب به اندازه ای گرانبها بود كه تعداد كمی از مردم توانایی تهیه آن را داشتند. در نتیجه، در عصر كاوش و پیشرفت، امكان خواندن و پژوهش محدود بود. در بیشتر دوران قرون وسطی، كاغذ پوست گوسفند و گوساله به كار می رفت. از یك قرن پیش از شارلمانی، دیگر پاپیروس مورد استفاده قرار نگرفت. مسلم است كه كاغذ برای اولین بار از جهان اسلام به اروپا راه یافت زیرا كاغذ، اولین بار در آن دسته از سرزمین های مدیترانه كه با سرزمین های اسلامی تماس مداوم داشتند دیده شده است. مسلمین، راز تولید كاغذ را از چینی ها آموخته بودند.
برای ساختن كاغذ، الیاف گیاهی را خرد و خمیر می كردند، خمیر را به صورت لایه ای نازك و یكنواخت روی صفحه ای یا پارچه ای پهن می كردند و می فشردند تا آبش گرفته شود و آنگاه الیاف را در هم می فشردند. حوالی پایان قرون وسطی- به ویژه هنگامی كه چاپ متداول گردید- كاربرد كاغذ، جایگزین كاربرد پوست و كاغذ پوست شد. منشا هنر چاپ را باید در چین جست وجو كرد، گرچه اشپیل فوگل در كتاب خود هیچ اشاره ای به نقش مشرق زمین و به طور اخص، چین در ابداع چاپ ننموده است و آن را از مهمترین ابداعات فناوری تمدن غربی می شمارد، اما بسیاری از مورخان و نویسندگان همانند هنری لوكاس، نقش چین را در چاپ نادیده نگرفته اند و بر این باورند كه این هنر از چین به اروپای غربی رسیده است. به این ترتیب، مراحل تحول چاپ در هاله ای از ابهام قرار دارد، اما براساس آنچه عبدالحسن آذرنگ در كتاب خود می نویسد: «در حدود سال ۱۰۴۰ میلادی، كیمیاگری چینی به نام «پی شنگ» از گل و نوعی چسب مخصوص، تركیبی به وجود آورد و با آن حروفی متحرك ساخت و سپس این حروف را پخته و سفت كرد. پی شنگ حروف را كنار هم قرار می داد و با وسیله ای فلزی محكم می كرد و بر روی آن مخلوطی از رزین، موم و خاكستر می مالید و صفحه حروف را به آرامی حرارت می داد. پس از انتقال نقش صفحه بر كاغذ و تكثیر آن، باز حروف را به آرامی حرارت می داد و از هم جدا می كرد كه این ابتكار پی شنگ را راه حل حروفچینی با حروف متحرك می دانند».
از سده دوازدهم به بعد، صنعت چاپ در غرب با كمك قالب های چوبی و حكاكی دستی صورت گرفته بود، اما آنچه در سده پانزدهم ابداع محسوب شد، عبارت بود از تكمیل دستگاه چاپ فلزی و متحرك كه نسخه های فراوانی را با سرعت بیشتر چاپ می كرد. تحول در صنعت چاپ تا رسیدن به دستگاه فلزی را باید یك روند تدریجی به حساب آورد كه در فاصله سال های ۱۴۴۵ تا ۱۴۵۰ میلادی به اوج رسید. یوهانس گوتنبرگ اهل مانیتس، نقش مهمی را در تكمیل این صنعت ایفا كرد. «انجیل گوتنبرگ» كه در سال ۱۴۵۵ یا ۱۴۵۶ میلادی به پایان رسید، اولین كتاب واقعی محصول نوع چاپ متحرك بود. در نیمه دوم سده پانزدهم، چاپ جدید به سرعت در اروپا رواج یافت. چاپخانه ها در دهه ۱۴۶۰ میلادی در سراسر خاك امپراتوری مقدس روم تاسیس شد و با گذشت ده سال، به ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و اروپای شرقی رسید؛ مخصوصاً ونیز كه به مركز چاپ معروف شد و تعداد چاپگران این شهر تا سال ۱۵۰۰ میلادی به قریب صد تن بالغ شدند و حدود دو میلیون جلد كتاب در آنجا به چاپ رسید.
اما در ایران؛ رافائل دومان در خاطرات خود می نویسد: «به خاطر نبودن صنعت چاپ، كتاب در اینجا(ایران) خیلی گران است. قیمت كتاب بر حسب سطور كتاب تعیین می شود. محتوای كتاب در تعیین قیمت آن هیچ تاثیری ندارد. یك كتاب با هزار سطر به قیمت دو عباسی فروخته می شود. اگر با خط خوش نوشته شود، تا ۵ عباسی قیمت دارد».
در هر صورت ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری و به زمان سلطنت گیخاتوخان پسر اباقاخان مغول نسبت می دهند و آن پول كاغذی بوده كه به آن چاو یا كااو (Cao) می گفتند. برخی هم برآنند كه واژه چاپ، همان چهاپ یا چهاپه كه در زبان هندی به مفهوم مهری بوده كه بر روی پارچه می زدند و آن را منقوش می ساختند، بوده است.
در سال ۱۶۴۰ میلادی در دوره صفویه، بازرگانی ارمنی كه از ارامنه ساكن آمستردام بود، دستگاه چاپی را با حروف ارمنی خریداری و به جلفای اصفهان وارد كرد. به دنبال آن، عده ای از بزرگان و پادشاهان صفوی به فكر ایجاد چاپخانه با حروف فارسی و عربی افتادند كه پس از چندی به فراموشی سپرده شد تا دوران عباس میرزای نایب السلطنه كه اولین چاپخانه سربی با حروف فارسی و عربی توسط میرزا زین العابدین در تبریز دائر شد و اولین كتاب منتشرشده آن، رساله جهادیه میرزاعیسی خان قائم مقام بود كه در سال ۱۲۳۳ در جریان جنگ ایران و روسیه و پس از عهدنامه گلستان به چاپ رسید. این رساله حاوی فتاوای جهاد علمای آن زمان بود. در همین چاپخانه كتاب «مآثرالسلطانیه» و بعضی كتب دیگر از جمله «رساله آبله كوبی» به طبع رسیده است.
اما این چاپخانه نیز در سال ۱۲۴۵ تعطیل شد. در آن زمان هنوز واژه چاپ متداول نشده بود و به این خاطر آن را باسمه خانه، بصمه خانه و مطبعه و دارالطباعه و دارالطبع می نامیدند.
اما قدیمی ترین كتابی كه به زبان فارسی در جهان به طبع رسیده است، دو كتاب به نام های «داستان مسیح» و «داستان سن پیدرو» است كه هر دو با ترجمه لاتین در سال ۱۶۳۹(۱۰۹۴ هجری) یعنی یازده سال پس از وفات شاه عباس اول در شهر «لیدن» توسط فردی به نام Ludovico ce dieu طبع شده است. همین شخص صفحاتی چند از ترجمه انجیل به زبان فارسی را هم به چاپ رسانده است. كتاب های فارسی پیش از اینكه در ایران به چاپ برسد در ممالك هندوستان، عثمانی، مصر و شهرهای اروپایی به چاپ رسیده است. در هندوستان توسط ماموران انگلیسی مقیم كلكته، نخستین چاپخانه برای طبع كتب فارسی در ۱۲۲۵ دائر شد. از قدیمی ترین كتاب های فارسی چاپ عثمانی، «فرهنگ شعوری» است كه در سال ۱۲۵۵هجری چاپ شده است. در مصر(مطبعه بولاق) هم كتب فارسی چاپ می كرده اند كه اولین كتاب به نام «مفاتیح الدریهفی اثبات القوانین الدریه» در سال ۱۲۴۲ از چاپ خارج شده است. دیگر از كتاب هایی كه در آنجا چاپ شده است، یكی «گلستان سعدی» و دیگر «پندنامه عطار» است كه هر دو در سال ۱۲۴۴ به چاپ رسید. در شهرهای اروپایی مانند لندن، رم، پاریس، ونیز، لیدن، پطرزبورگ و... نیز كتب فارسی به نفاست به چاپ رسیده است.
پس از عباس میرزا، میرزازین العابدین استاد چاپ در سال ۱۲۴۰ به فرمان فتحعلیشاه به تهران فراخوانده شد تا به كمك منوچهرخان معتمدالدوله، اولین چاپخانه سربی دارالخلافه را راه بیندازد. كتاب «محرق القلوب» از آثار آن است. نخستین كتاب چاپ سنگی تهران، «معجم» است كه در ۱۲۵۹ به چاپ رسید. چاپ سنگی هم مانند چاپ حروفی و سربی، اول در تبریز به دستور عباس میرزا و همت میرزاصالح شیرازی از روسیه به تبریز وارد شد و آغاز به كار كرد. اولین كتاب هایی كه توسط چاپ سنگی به چاپ رسید، قرآنی به خط میرزا حسین خوشنویس معروف، به سال ۱۲۵۰ بود و از دیگر كتاب ها می توان به «زادالمعاد» تالیف علامه محمدباقر مجلسی چاپ شده در ۱۲۵۱ق و «حدیقه الشیعه» ملااحمد مقدس اردبیلی در سال ۱۲۶۰ق اشاره كرد.
پس از مدت ها امیركبیر روزنامه وقایع اتفاقیه را كه پس از قتل او روزنامه دولت علیه ایران و سپس به نام ایران نامیده شد، منتشر كرد.
فرمان ها و دستورات شاه و وقایع و حوادث هر هفته كه غالباً مربوط به دستگاه سلطنت بود، در آن روزنامه چاپ می شد و در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، این روزنامه به وسیله میرزاابوالحسن خان صنیع الملك نقاش باشی، مصور گردید.
ناصرالدین شاه در سفر اول خود به اروپا، هنگام بازگشت به ایران یك دستگاه چاپخانه سربی با حروف فارسی و لاتین خرید و به ایران فرستاد. این چاپخانه مدتی به علت نبودن سرپرست و حروفچین معطل ماند تا آنكه در سال ۱۲۹۲ هجری، بارون لویی دونرمان فرانسوی از ناصرالدین شاه امتیاز روزنامه لاپاتری را به زبان فرانسه گرفت و چاپخانه به وسیله او به كار افتاد. در این دوره، چاپخانه های دیگری در تبریز و بوشهر و اصفهان دائر شد و روزنامه هایی از قبیل روزنامه ملتی و روزنامه علمی و مریخ انتشار یافت. در شیراز، یك روزنامه نیمه فارسی و نیمه عربی به وسیله طبیب مخصوص ظل السطلان در حدود سال ۱۲۸۹ هجری تاسیس شد كه بعداً فقط به فارسی منتشر می شد. توجه ناصرالدین شاه به امر تاریخ نویسی و ترغیب نویسندگانی چون رضاقلی خان هدایت و محمدحسن خان صنیع الدوله و لسان الملك سپهر به نوشتن كتب تاریخی، یك امر طبیعی بود زیرا او می خواست حوادث دوران سلطنت قاجاریه- خاصه وقایع دوره سلطنت خودش- را در كتاب ها ثبت و ضبط كند.
كتب سنگی را در ایران، معمولاً بیش از ۷۰۰ یا ۸۰۰ نسخه چاپ نمی كردند، چراكه سنگ چاپ بیش از این قابلیت استنساخ نداشته است، اگرچه «اكمال الدین» شیخ صدوق(تهران ۱۳۰۱) را در یكهزار و هشتاد جلد به چاپ رسانده بودند. خطی كه در نوشتن كتاب برای چاپ سنگی به كار می رفت، بیشتر خط نسخ و نستعلیق و گاه شكسته بود. كاغذی كه برای چاپ استفاده می شد غالباً كاغذ روسی و روزنامه بود و گاه كاغذهای فرنگی كه از طریق خلیج فارس وارد می شد مورد استفاده قرار می گرفت. كاغذ آبی رنگ در بعضی از كتاب هایی كه می خواستند صورت تزئینی داشته باشد به كار می رفت نظیر «منتخب دیوان كبیر شمس» كه به نام «شمس الحقایق»(تهران ۱۲۸۰) طبع شده است و نیز مرسوم بود كه در چاپ بعضی از كتب، كاغذهای رنگارنگ به كار برند؛ یعنی هر چند صفحه را به یك رنگ مخصوصی چاپ می كردند؛ مانند «دیوان انوری» كه در سال ۱۲۶۴ در دارالطباعه دارالسلطنه تبریز چاپ شده است و ده رنگ كاغذ در آن استفاده شده است و اشخاص خیری كه بانی انتشار می شدند، آن را وقف عام می ساختند تا نسخ آن كتاب تماماً به كسانی كه استحقاق دارند مجاناً داده شود.
بنا بر آنچه گفته شد، با ورود چاپ سنگی، چاپ حروفی و سربی به مدت ۲۲ سال در حاشیه قرار گرفت تا اینكه در اواخر قرن سیزدهم قمری، چاپ سربی در اغلب شهرهای بزرگ مانند تبریز، تهران، اصفهان، مشهد، رشت و چند شهر دیگر رواج یافت و تا پیروزی انقلاب، تنها روش چاپ در كشورمان محسوب می شد. با ورود كامپیوتر به كشور در دهه ۱۳۶۰ش این وسیله برای حروفچینی و صفحه آرایی مورد استفاده قرار گرفت و فعالیت در حوزه نشر را بسیار تسریع و تسهیل كرد.
و در نهایت آنكه حروفچینی سربی چه به صورت دستی و چه حتی با دستگاه های سطرچین، از حدود آغاز دهه ۱۳۷۰ روبه انقراض كامل نهاد.